Przywracanie pamięci – Rafał Hetman – „Las zbliża się powoli. Kto po wojnie mordował w Dębrzynie”

Rafał Hetman znany jest czytelnikom jako autor wstrząsającego reportażu Izbica, Izbica, opowiadającego o tragicznej karcie z dziejów lubelskiego miasteczka Izbica. Niedawno Hetman wrócił w wielkim stylu z kolejną, równie poruszającą publikacją Las zbliża się powoli. Kto mordował w Dębrzynie. Tym razem wraz z autorem przenosimy się w okolice Przeworska – niewielkiej miejscowości w podkarpackim i sąsiadującego z nią „przeklętego lasu” o krwawej historii. Las w tytułowej Dębrzynie był świadkiem zarówno polowań na bażanty za czasów hrabiego Lubomirskiego, jak i rabunkowych mordów na Polakach wracających z robót w III Rzeszy. Wedle szacunków nieznani sprawcy zamordowali w tamtym lesie od kilkudziesięciu do nawet kilkuset osób powracających z przymusowych robót w III Rzeszy. Tamte straszliwe wydarzenia ożywają we wstrząsającej relacji Rafała Hetmana, który podobnie jak w przypadku wcześniejszej Izbicy, emocjonalnie rozkłada czytelnika na łopatki, pozostając jednocześnie do bólu obiektywnym i bezstronnym.

Las zbliża się powoli nie jest zwyczajnym reportażem. To drobiazgowe dziennikarskie śledztwo jest jednocześnie świadectwem bolesnej i krwawej historii tamtego czasu i tamtego miejsca, jak i próbą emocjonalnego egzorcyzmu, rozliczenia przeszłości i oczyszczenia teraźniejszości z ciężaru dawnych tragicznych wydarzeń. Rafał Hetman znajduje przysłowiowe trupy w szafie i próbuje odnaleźć odpowiedź na pytanie, dlaczego tak pieczołowicie przez wiele lat próbowano je ukryć. Co kierowało strażnikami tej niechlubnej pamięci i jak zbiorowa zmowa wpływała przez pokolenia na indywidualne życiorysy i zbiorową świadomość mieszkańców Grzęski i Świętoniowej – miejscowości, w których żyją wciąż potomkowie sprawców powojennych mordów w dębrzyńskim lesie. Czy mieszkańcy Dębrzyny wiedzieli, kto mordował w lesie? Dlaczego nie znaleźli w sobie odwagi, by wskazać winnych? Jaki wpływ na mordy miała powojenna straszliwa bieda i równie straszliwy chaos, brak struktur i powszechne bezprawie?

Zapomniana zbrodnia

Rafał Hetman, opowiadając o losach dwóch polskich rodzin, szuka odpowiedzi, nie ocenia, nie bawi się w sędziego, nie feruje łatwych wyroków. Nie stara się też rozliczać potomków sprawców mordów, interesuje go zbiorowa trauma i mechanizmy stadne, każące utrzymywać w tajemnicy straszliwą prawdę o bliskich i ich czynach. Interesuje go też podglebie tamtych mordów, społeczne i psychologiczne uwarunkowania mordów. I, co najważniejsze – przywraca pamięć. Pamięć o zapomnianych ofiarach i sprawcach, ale też pamięć o tym, dlaczego tamte krwawe wydarzenia usiłowano ukryć bądź zrzucić odpowiedzialność za nie na karb powojennego chaosu. Jak łatwo w sprzyjających okolicznościach przychodzi ludziom wyparcie się odpowiedzialności i znalezienie rozgrzeszenia – o tym też jest ta historia.

Reportaż napisany jest oszczędnym, powściągliwym stylem. Autor trzyma emocje na wodzy, nie daje upustu oburzeniu czy moralnemu wzmożeniu. Przygląda się, analizuje, opisuje. I może właśnie ta powściągliwość sprawia, że Las zbliża się powoli jest książką tak wstrząsającą. Nie jest to łatwa lektura. Nie jest to też lektura, o której szybko zapomnicie. To bolesne świadectwo nie tylko czasu i miejsca, nie tylko zbiór refleksji o bycie kształtującym świadomość i zaważających na życiowych wyborach okolicznościach. To również wstrząsająca wiwisekcja mechanizmów ludzkiej pamięci i odpowiedzialności zbiorowej. To historia pewnej zmowy milczenia, która – jak (prawie) każda zmowa, czekała tylko na człowieka gotowego opowiedzieć ją światu, przywracając tym samym pamięć. O zbiorowym wyparciu i zbiorowej amnezji, o strachu i chciwości. O ofiarach makabrycznych zbrodni i jej zapomnianych sprawcach. O kolejnej ciemnej karcie w naszej historii.

Fot. Wydawnictwo Czarne

Przeczytaj także:

Recenzja książki Najgłębsze Południe. Opowieści z Natchez, Missispi