Festiwal Filmowy Millennium Docs Against Gravity 2021 to największy festiwal filmów dokumentalnych w Polsce i jedyny festiwal filmowy w Europie, który odbywa się jednocześnie w siedmiu różnych miastach (Warszawa, Gdynia, Wrocław, Katowice, Bydgoszcz, Lublin, Poznań). Od 3 do 12 września trwa jego osiemnasta edycja, a tegorocznym hasłem przewodnim jest: „świat się budzi”. Hasło odnosi się do powrotu do względnej popandemicznej normalności, a w programie zagościły filmy poruszające najbardziej aktualne współczesne problemy, dotyczące ekologii, praw człowieka, polityki, nauki, psychologii, architektury, sportu czy sztuki.
Rok temu twierdziłam, że edycja 2020 jest nietypowa, bo odbywa się w okresie pandemii i z tego względu organizatorzy zadbali o reguły mające przyczynić się do bezpieczeństwa uczestników. Obecnie wszyscy już na tyle do tego stanu przywykliśmy, że maseczki na kinowej sali i odstęp między widzami nikogo nie dziwią. Poza seansami w programie festiwalu nie brakuje ciekawych spotkań z twórcami i bohaterami filmów, a także debat wokół ważnych tematów prezentowanych na ekranach.
Festiwal – jak każdy inny – jest sztuką dokonywania wyborów, dlatego przybliżę Wam w kilku częściach relacji te dzieła, które udało mi się obejrzeć. W trzeciej są to: Mit Hitlera, Herbert. Barbarzyńca w ogrodzie, Sabaya, Ciało nie kłamie oraz Seks, rewolucja i islam.
MIT HITLERA (The Meaning of Hitler)
Reżyseria: Petra Epperlein, Michael Tucker
Epperlein i Tucker poszukują wytłumaczenia dla fascynacji kultury nazizmem i Hitlerem, rozmawiając między innymi z Martinem Amisem, Sirem Richardem Evansem, Deborą Lipstadt, Saulem Friedlanderem i Yehudą Bauerem. Dowiadują się, że postać polityka osłabiającego państwo dla budowania własnej potęgi wymyka się ramom zrozumienia, rewizja historii to podstawa działania skrajnej prawicy, a umacnianie legendy Hitlera przez Hollywood jest nie do przemilczenia. Materiały archiwalne mieszają się z wypowiedziami ekspertów, którzy podkreślają, że nie da się racjonalnie wyjaśnić nieracjonalnych poglądów i nie ma nawet sensu próbować. Z dokumentu dowiedzieć się można, iż przeszłość opisana w Mein Kampf to wymysły, a dyktator wierzył w każde słowo, które wypowiadał. Lubił swojego psa, więc wypróbował na nim działanie cyjanku, a ślub wziął 24 godziny przed popełnieniem samobójstwa z żoną – najpierw przyjmując cyjanek, a potem strzelając sobie w głowę. W filmie rozpracowane zostają mity, błędne teorie na temat historii czy też fenomen atrakcyjności kwestii, które nie powinny zyskiwać popularności. Reżyserski duet prezentuje na ekranie nie tylko opinie naukowców, ale też denialisty Holocaustu, Davida Irvinga, który oprowadza polską wycieczkę po Wilczym Szańcu i Treblince. Co ciekawe, Irving za głoszenie okrutnych kłamstw został aresztowany w Austrii, ale przyznaje, że w Polsce nikt mu w niczym nie przeszkadza. Sama Polska zresztą staje się przez chwilę bohaterką filmu, gdyż zawiera on kadry z warszawskiego Marszu Niepodległości w 2018 roku, z mężczyznami krzyczącymi: raz sierpem, raz młotem czerwoną hołotę. ONR jest za to wzorem rosnącego w siłę faszystowskiego nurtu. Wnikliwe analizy prowadzą do wielu wniosków, ale jeden z nich jest alarmujący, świadcząc o tym, że nowe pokolenia dążą do nacjonalizmu, bo nie doświadczyły jego skutków. Jak twierdzi Bauer: problem polega na tym, że naziści nie byli nieludzcy, tylko byli ludzcy. Z Mitem Hitlera z pewnością warto się zapoznać.
HERBERT. BARBARZYŃCA W OGRODZIE (Herbert. Barbarian in the Garden)
Reżyseria: Rafael Lewandowski
Herbert. Barbarzyńca w ogrodzie to portret poety stworzony przy pomocy wspomnień i doświadczeń osób, które znały go osobiście i w wielu przypadkach nigdy wcześniej publicznie nie wypowiadały się na jego temat. Reżyser zabiera widzów w biograficzną podróż Herberta po Polsce, Europie i Stanach Zjednoczonych, a poza pięknem jego dzieł (czytanych przez Andrzeja Chyrę) i sukcesami, prezentuje też skomplikowane, burzliwe życie. Spośród wypowiedzi bliskich wyłaniają się archiwalne nagrania wypowiedzi samego autora Pana Cogito, określanego na ekranie najmniej pretensjonalnym egzemplarzem najwyższej kategorii sztuki. Jak sam przyznawał, jego ambicją nie było adresowanie swojej poezji do ludzi wykształconych, tylko zbudowanie uniwersalnego wzruszenia, które może być przekazywalne. Słyszymy, że był kawalarzem, recytował przyszłej żonie wiersze w pijalni wina, marzył o mieszkaniu na wyspie Krowie, w muzeach szkicował obrazy, a Szymborska wypowiadała się o nim z estymą i szacunkiem. Adam Zagajewski dodaje, że czytając Herberta, z łatwością można wnioskować, iż był stoikiem, a on był sponiewierany przez życie. Nieprzepracowane traumy wojenne odcisnęły piętno na jego życiorysie – humanista o dużym poczuciu humoru i osobistym wdzięku borykał się z gniewem, niepewnością, alkoholizmem i chorobą psychiczną. Lewandowski zrealizował piękny i wzruszający dokument o jednym z największych poetów XX wieku.
SABAYA
Reżyseria: Hogir Hirori
Kim są sabaye? To Jazydki, wyznawczynie jazydyzmu, porywane przez zwolenników ISIS, sprzedawane i gwałcone. Nie jest to definicja z odległej historii, ale teraźniejszości – w sierpniu 2014 roku ISIS dokonało rzezi Jazydów w prowincji Sinjar w Iraku, a kobiety z tej grupy religijnej uczyniło niewolnicami seksualnymi. W filmie Hiroriego poznajemy Mahmouda, który z grupą znajomych i byłymi niewolnicami, narażając swoje życie, ratuje uprowadzone i ukrywane w Al-Hol Jazydki. Al-Hol to rozległy obóz w północnej Syrii, w którym Kurdowie pilnują ponad 70 tysięcy zwolenników ISIS i przetrzymują kobiety, które często same nie radzą sobie psychiczne z dehumanizacją i popełniają samobójstwa. Część zdjęć filmowych wykonano z ukrycia, spod burek Jazydek, które po latach wróciły do miejsca własnej tragedii, żeby ratować inne porwane. Jedna z uratowanych przyznaje, że islamiści kompletnie złamali jej psychikę, wiele kobiet przed uprowadzeniem było świadkiniami zabijania przez zwolenników ISIS swoich braci, ojców, wujów. Zabójcy nie mają też oporów przed handlem dziewczynkami – w filmie pojawia się historia sprzedanej dwunastolatki, a najmłodsza z uratowanych, Mitra, ma 7 lat. Jedną z Jazydek uratowano wraz z kilkumiesięcznym dzieckiem męża-gwałciciela z szeregów ISIS. W napisach końcowych pojawia się informacja, że do końca powstawania filmu z obozu uratowano 206 kobiet, a 52 z nich ma dzieci z islamistami. To dokument, który łamie serce i budzi ogromną niezgodę, a najlepiej określa go zdanie z festiwalowego opisu: Gdy cały świat odwraca głowy, są ludzie, którzy walczą o innych. To film o nich.
CIAŁO NIE KŁAMIE (Body of Truth)
Reżyseria: Evelyn Schels
Marina Abramović, Shirin Neshat, Sigalit Landau i Katharina Sieverding doświadczyły trudnego dzieciństwa w związku z wojną. Pierwsza ból zadawała sobie od początku artystycznej kariery (chociażby poprzez cięcie żyletką Gwiazdy Dawida na brzuchu), tłumacząc, że trudne doświadczenia chce przekuć w pozytywne. Druga opuściła Iran podczas rewolucji islamskiej, chorowała na anoreksję, interesuje się w sztuce przeciwieństwami mężczyzn i kobiet, ukrytą kobiecą seksualnością w islamie, a na prowokujących zdjęciach (muzułmanka z bronią) umieszcza irańską kaligrafię. Trzecia na plaży kręci hula-hop z drutu kolczastego, tworzy instalacje w Morzu Martwym oraz uważa, że jej prace mają właściwości uzdrawiające. Odbyła służbę wojskową jako młoda dziewczyna, a jej rodzice przeżyli Holokaust i wrócili z Izraela. Czwarta jest córką nazisty, nie rozumie artystek zadających sobie ból, utożsamia się z uchodźcami i kwestionuje ideę narodowej tożsamości. Wszystkie uważają, że ciało jest najlepszym środkiem wyrazu, ale wydaje mi się, że najważniejsze nie jest ciało, a kontekst. Schels w swoim filmie umieszcza wypowiedzi performerek, a także ich (bliskie niedorzeczności) instalacje, co tworzy obraz prób radzenia sobie z traumami na własnych warunkach i nadawaniu im pogłębionego znaczenia. Swoboda interpretacji powinna być nieodłączna sztuce, ale artystki zdają się podzielać słuszność praktyki obarczania odbiorców konkretnymi interpretacjami, które po zmianie perspektywy wcale nie muszą mieć takiego wydźwięku. Wypada się zastanowić, ile jest w tym zmuszania odbiorców do szukania nowych perspektyw, a ile egoistycznych zabiegów radzenia sobie z problemami, usprawiedliwianych wpływaniem na innych.
SEKS, REWOLUCJA I ISLAM (Seyran Ates: Sex, Revolution and Islam)
Reżyseria: Nesfise Özkal Lorentzen
Główna bohaterka, mieszkająca w Niemczech Turczynka Seyran Ates, jest biseksualną muzułmanką, feministką i prawniczką. Jej życiu nieodłączne są zderzenia z hejtem i groźbami śmierci – otrzymała dwie fatwy, a od 2006 roku jest pod ochroną policji. W wieku 21 lat została postrzelona przez tureckiego nacjonalistę, co utwierdziło ją w przekonaniu o tym, jak ważna jest walka o prawa kobiet w islamie. Jako aktywistka broni praw człowieka i społeczności LGBT+ oraz walczy o rewolucję seksualną w obrębie islamu. W 2017 roku założyła w Berlinie liberalny meczet, w którym kobiety i mężczyźni razem mogą się modlić i wysłuchiwać kazań historyczno-krytycznie interpretujących Koran. Została jedną z pierwszych imamek w Europie i jak powtarza: nie walczy z islamem, tylko z patriarchatem. Co to za bóg, który dzieli na haram i halal? – pyta, dodając, że religia powinna łączyć, a nie dzielić. Przed kamerą opowiada swoją historię, rozmawia z bliskimi i spotyka się z muzułmanami, podzielającymi jej idee i szukającymi swojej drogi. Przejmują ją zamachy terrorystyczne, przywoływane na nagraniach, oraz ludzkie cierpienie, któremu stara się przeciwdziałać. Seks, rewolucja i islam to opowieść o wyjątkowo barwnej postaci, która mimo wielu przeciwności, dzielnie walczy o prawa kobiet do decydowania o sobie i swoim życiu.
Fot.: Millennium Docs Against Gravity
Pozostałe części relacji MILLENNIUM DOCS AGAINST GRAVITY 2021:
STAMBUŁ, SMARTFONY, SŁONIE I UPADEK ZSRR [RELACJA, CZĘŚĆ 1]
