Paranoja, popkultura i potęga spisków – Piotr Tarczyński – Oślizgłe macki, wiadome siły

Nawet jeśli teorie spiskowe kojarzą się głównie z internetowymi memami i sensacyjnymi nagłówkami, Piotr Tarczyński udowadnia w swojej nowej książce, że ich korzenie sięgają początków historii Stanów Zjednoczonych. „Oślizgłe macki, wiadome siły. Historia Ameryki w teoriach spiskowych” to pozytywna niespodzianka – fascynująca, wnikliwa i zaskakująco lekko napisana opowieść o tym, jak spiskowe myślenie splata się z dziejami i kulturą USA. Już sam prowokacyjny tytuł sugeruje niezwykłą podróż i rzeczywiście, autor zabiera nas w emocjonujący rejs od XVIII wieku aż po czasy współczesne, pokazując, że teorie o „ciemnych siłach” i „oślizgłych mackach” od dawna wypełzają z cieni i przenikają do głównego nurtu społeczeństwa. Książka trzyma w napięciu bardziej niż niejeden thriller, chwilami bawi, chwilami przeraża – ale przede wszystkim skłania do myślenia.

Tarczyński – z zawodu historyk i amerykanista, a prywatnie współtwórca popularnego „Podkastu amerykańskiego” – z erudycją i swadą kreśli alternatywną historię USA przez pryzmat teorii spiskowych. Zamiast suchego katalogu szalonych hipotez otrzymujemy spójną opowieść: zaczynamy przy narodzinach państwa (gdzie szeptano o wpływach masonów i iluminatów na uchwalenie Deklaracji Niepodległości), a kończymy w XXI wieku na globalnych spiskach pokroju QAnon. Po drodze śledzimy kolejne odsłony paranoi: od lęku przed „obcymi agentami” – najpierw papieskimi jezuitami, potem komunistami – przez antysemickie mity o żydowskich bankierach rządzących światem, po zagadkę zabójstwa Johna F. Kennedy’ego i ukrywaną „prawdę” o UFO. Brzmi to momentami absurdalnie – i takie bywa – ale autor pokazuje, że podobne narracje są dla Amerykanów tak charakterystyczne jak baseball i hamburgery. W każdej epoce szukano „wiadomych sił” rzekomo zagrażających narodowi od wewnątrz. Popkultura i polityka tańczą z teoriami spiskowymi: wiele mitów przeniknęło do masowej wyobraźni (choćby za sprawą kultowego serialu „Z Archiwum X”), a politycy nieraz cynicznie je wykorzystywali, by zyskać poparcie lub znaleźć kozła ofiarnego. Tarczyński drobiazgowo omawia genezę każdej teorii, jej zasięg, wpływ na społeczeństwo oraz to, jak głęboko zakorzeniła się w świadomości zbiorowej. Z pozornego chaosu wydarzeń wyłania się wyrazisty wzór – powtarzalne schematy i motywy, które niczym tytułowe macki oplatają zbiorową wyobraźnię Amerykanów.

Co ważne, autor nie poprzestaje na chronologicznym przeglądzie teorii – stawia także pytania o ich przyczyny i funkcje. Tarczyński nie drwi z wyznawców spisków (choć nieraz można się uśmiechnąć z niedowierzaniem, czytając o opisanych kuriozach), lecz próbuje zrozumieć, co popycha ludzi w objęcia takich narracji. Zamiast piętnować „szurskie” idee, rozkłada je na czynniki pierwsze niczym badacz potwora: nie interesuje go wyśmiewanie absurdów, tylko dotarcie do sedna – dlaczego tak wielu potrzebuje wierzyć, że ów potwór istnieje. W efekcie „Oślizgłe macki, wiadome siły” są nie tylko kroniką amerykańskiej paranoi, ale i opowieścią o głębokiej ludzkiej potrzebie sensu. W świecie przeładowanym informacjami teorie spiskowe bywają dla wielu filtrem porządkującym nadmiar bodźców – prostą, kuszącą odpowiedzią na złożone problemy. Każdy spisek oferuje wytłumaczenie: nic nie dzieje się przypadkiem, wszystko układa się w logiczny (choć mroczny) wzór, a wtajemniczeni „świadomi” mogą poczuć się wyjątkowi, uprzywilejowani wiedzą i przygotowani do walki z ukrytym złem. Autor uświadamia, że u podstaw tych narracji leżą prawdziwe lęki, poczucie zagubienia i brak zaufania do władz – słowem, głód kontroli nad własnym losem. Im bardziej niespokojne czasy i bardziej złożona rzeczywistość, tym większa pokusa sięgania po takie proste (choć złudne) recepty na chaos.

Na osobne brawa zasługuje styl i kompozycja książki. Narracja jest wyważona, klarowna i pełna erudycji, a przy tym pozbawiona żargonu oraz akademickiego zadęcia. Tarczyński łączy precyzję badacza z gawędziarską swadą – podaje fakty w formie barwnej opowieści pełnej anegdot. Ponad pięćset stron czyta się niemal jak powieść sensacyjną: rozdziały obfitują w dramatyczne zwroty, tajemnice i zdumiewające epizody rodem z thrillera, tym bardziej fascynujące, że autentyczne. Mimo ogromu nazwisk i wydarzeń (momentami kręci się w głowie od nadmiaru szczegółów), książka nie nuży – przeciwnie, narastające napięcie i solidna dawka ironicznego humoru sprawiają, że trudno się oderwać. Autor pisze z polotem i humorem (nierzadko puszcza oko do czytelnika, gdy opisuje niedorzeczny „dowód” albo obala dziwaczny mit), lecz potrafi zachować powagę, gdy trzeba, i zawsze trzyma się faktów. Widać ogrom pracy badawczej: książka naszpikowana jest źródłami i przypisami, ale pozostaje przystępna dzięki umiejętnemu wpleceniu ich w narrację. Nic dziwnego, że jako doświadczony popularyzator Tarczyński potrafi nawet najdziwniejsze wątki wyłożyć jasno i zajmująco. Efekt to publikacja imponująca merytorycznie, a zarazem pasjonująca i zrozumiała dla każdego czytelnika.

Oślizgłe macki, wiadome siły to dzieło jedyne w swoim rodzaju – błyskotliwy esej historyczny, a zarazem wciągająca opowieść o tym, jak rodzi się zbiorowa paranoja. Piotr Tarczyński stworzył książkę wyjątkową: demaskuje mity i „szurskie” narracje z inteligencją i wyczuciem, a jednocześnie pokazuje, jak mocno popkultura i polityka flirtują z teoriami spiskowymi. Mało kto potrafi połączyć popkulturowe ciekawostki, analizę społeczną i solidną porcję historii, podając to w formie atrakcyjnej, a przy tym skłaniającej do refleksji. Po lekturze czytelnik pozostaje z ważnym pytaniem: czy teorie spiskowe to tylko wymysły internetowych trolli, czy jednak realna siła wpływająca na rzeczywistość? Tarczyński nie udziela łatwej odpowiedzi, ale jedno jest pewne – po tej książce inaczej spojrzymy na świat. To fascynująca, momentami niepokojąca podróż, którą warto odbyć.

Fot.: Znak