Płonie Babilon – wielka nierządnica – Pablo Larrain – „El club” [recenzja]

Nagrodzony Srebrnym Niedźwiedziem na festiwalu w Cannes El club demaskuje wszystkie grzechy świętych. Jednak gdy zajrzymy głębiej, dostrzeżemy, że jest to film o nas samych- wszystkich grzesznikach, zarówno świeckich, jak i duchownych.

El club, jak sama nazwa wskazuje, dotyczy klubu, w skład którego wchodzą osoby przyjmujące i dostosowujące się do określonych zasad. Ową zasadą w filmie Pablo Larrain’a jest milczenie, niemożność rozmowy z obcymi oraz wspólne mieszkanie kilkorga mężczyzn i jednej kobiety. Wszystko zaś na zesłaniu, pod pretekstem pokuty za występki. Przewinienia niemałe, a w zasadzie najgorsze z możliwych – pedofilię, zabójstwa, handel i zabójstwo dzieci. Jakby tego było mało, w grę wchodzą duchowni. Dlatego nazwa El club jest enigmatyczna – poza tym, że wskazuje na prawa rządzące daną grupą, przywodzi na myśl życie nocne i niedaleko temu tokowi rozumowania od prawdy ukrytej w tej nazwie, na jaką wskazuje reżyser. Klubem są zdeprawowani księża bez kręgosłupa moralnego, których uchybieniom niedaleko do rozochoconych nocnych marków pragnących uniesień erotycznych. Reżyser podjął się zekranizowania niewygodnej i skrywanej prawdy Kościoła katolickiego, bo jak przyznaje w wywiadzie przeprowadzonym przez Piotra Czerkawskiego: Za bardzo irytowała mnie już bezkarność sprawców zła. Przedstawiciele Kościoła często okazują jawną pogardę wobec prawa. Przeczytałem setki artykułów i ani razu nie natrafiłem na przypadek księdza, który powiedziałby: Tak, popełniłem zło i przepraszam za nie. Oskarżeni duchowni najczęściej tłumaczą, że za swoje czyny odpowiadają przede wszystkim przed Bogiem. Mogę respektować taką postawę, ale tylko do pewnego stopnia. Moja filozofia jest prosta: jeśli popełnisz przestępstwo, powinieneś iść do więzienia. Nieważne, czy jesteś papieżem, Pinochetem czy cholera wie kim jeszcze.¹ Bodźcem zapalnym, który zadecydował o skupieniu się na tej problematyce, było zdjęcie, jakie Larrain dostrzegł w gazecie. Tak wspomina ten moment w wywiadzie dla miesięcznika kino: Zobaczyłem zdjęcie domu stojącego w górach, przy granicy niemiecko-szwajcarskiej. Wyglądał jak z bajki albo z reklamy szwajcarskiej czekolady. Mieszkał w nim ojciec Cox, chilljski ksiądz, oskarżony o molestowanie seksualne dzieci, który dzięki pomocy swojej parafii uciekł do Europy, zanim mógł się nim zająć wymiar sprawiedliwości. Nie mieściło mi się w głowie, że ktoś, kto ma na sumieniu taki czyn, nie poniósł kary, a na dodatek mieszka w tak idyllicznych warunkach.² Wtedy właśnie Chilijczyk postanowił, że musi nakręcić El club. W ciągu trzech tygodni wraz z Guillermo Calderónem i Danielem Villabosem napisał scenariusz do filmu. Zdjęcia nad nim trwały jedynie dwa i pół tygodnia. Szybko, intensywnie, a udało się osiągnąć zamierzony cel.

Znany m.in. z obsypanego nagrodami filmu Tony Manero (2008) czy No (2012) Pablo Larrain przyzwyczaił swoich widzów do bezkompromisowości i ciekawych rozwiązań formalnych. Nie inaczej jest tym razem. Pierwszym elementem, na którym warto dłuższą chwilę się skupić, jest gra aktorska. Otóż, aktorzy nie znali scenariusza – przed odegraniem każdej ze scen dowiadywali się, o czym ona jest, od reżysera. To właśnie jego eksperymentalne podejście, które wymyślił na potrzeby znikomej ilości czasu, w jakiej realizowany był film, ale także po to, aby aktorzy unikali oceniania swoich postaci. Jak sam mówi: Podstawą aktorstwa nie jest wiedza, znajomość kwestii czy stworzenie biografii postaci, ale umiejętność bycia przed kamerą. Aktorzy przychodzili więc rano na plan, siadali i słuchali moich wskazówek, o czym jest dana scena, a potem według nich grali. Nie mieli żadnej kontroli nad scenariuszem – cała opowieść była w mojej głowie, więc musieli po prostu oddać się mojej reżyserii.³ Można byłoby doszukiwać się w takim sposobie pracy z aktorem negatywów, jednak w kontekście tematyki podejmowanej przez film, aktorzy musieli pozbyć się wartościowania, by móc dostrzec w postaciach człowieczeństwo i starać się je zrozumieć, a to na pewno nie było łatwe. Nawet jeśli aktor ma czas i przestrzeń od reżysera, nigdy nie powinien oceniać swojej postaci. Trzeba ją kochać, nawet jeśli jest to najpodlejsza, najokropniejsza osoba na ziemi, jak przestępca i pedofil. Trzeba dostrzec w niej człowieczeństwo, co wcale przecież nie oznacza, że aktor musi od razu się identyfikować z jej czynami czy zachowaniem. Mówię tutaj o współczującym spojrzeniu, bez którego łatwo stanąć na pomniku moralności i uznać siebie za sędziego. To bardzo szkodliwa postawa.⁴

Wybór tego rodzaju pracy z aktorem jest sugestywny i wyraża empatię oraz czułość wobec ludzkich ograniczeń. I w ślad za tym tropem, paradokumentalna kamera przygląda się życiu domu pokutnego, w skład którego wchodzą czterej staruszkowie i gosposia – zupełnie przeźroczyści, niewidoczni dla otoczenia ludzie. Nic nie wskazuje na to, że film będzie miał cechy thrilleru, aż do momentu, w którym jak czkawka wspólnocie zaczynają odbijać się grzechy. Wszystko za sprawą przyjazdu nowego współtowarzysza, który pociąga za sobą ciąg zdarzeń powodujących lawinowe ujawnianie się skrywanych sekretów. Dzięki niemu w grę zaczynają wchodzić grzechy z przeszłości, wyrzuty sumienia, którego emanację stanowi młody mężczyzna dokonujący ostentacyjnego, słownego ukamienowania jednego z księży. Jest to moment zwrotny, budujący suspens, powodujący zagęszczenie się atmosfery, przełomowy dla zgromadzenia, gdyż dochodzi w nim do zbrodni. Wraz z nią w sielankowe życie niegodnych grzeszników wkracza novum – detektyw będący nadzieją na zmiany. Mamy tutaj do czynienia ze zderzeniem nowego Kościoła (reprezentowanego przez postać detektywa), który chce wprowadzić zmiany, przebudować Kościół, stać się bliższy, skromniejszy, i starego Kościoła, opierającego się na innych fundamentach, który oddziela trudny do przebicia mur.⁵ Poprzez wprowadzenie tego rodzaju zabiegu, reżyser przejawia palącą krytykę konwencji Starego Kościoła, ale także wskazuje na nadzieję tkwiącą w zliberalizowanej części Kościoła katolickiego.

Brak elastyczności, niedostosowanie do zmieniających się warunków społecznych, zacofanie, uciekanie od odpowiedzialności, to tylko niektóre zarzuty stawiane w dyskursie społecznym Kościołowi. Pablo Larrain podchwycił je i dobitnie zegzemplifikował. Jednym z momentów odzwierciedlających politykę, z jaką można spotkać się w Kościele, jest sytuacja, w której księża, pełni fałszu i obłudy, zeznają nieprawdę o genezie samobójstwa przybysza. Kolejnym elementem potęgującym odczucie zażenowania i sprawiającym, że w widzu, niezależnie od poziomu wiary, piętrzy się zniechęcenie do duchownych, są warunki, w jakich żyją. Zesłani przecież w ramach kary za niemoralne przewinienia, żyją w idyllicznych warunkach, w otoczeniu pejzażu gór i mórz. Ma to być miejsce czystości i pokuty, których ponoć wiele w Kościele, jednak nie ma nic wspólnego z czyśćcem, jakiego oczekujemy. Reżyser tym samym demaskuje polaryzację społeczną i zmusza do namysłu nad tym, w jaki sposób skonstruowana jest instytucja Kościoła. Ponadto uzmysławia i obnaża sposób rozumowania duchownych. Księża posiadający charta, dzięki któremu zarabiają i pałają się hazardem, nie widzą w tym nic złego, gdyż, jak dumnie donoszą, chart jest jedynym psem wspominanym przez Boga w Biblii. Cudownie groteskowe wytłumaczenie wzmacniające w odbiorcy poczucie sfrustrowania. Jest jeszcze jeden motyw zaczerpnięty z Biblii, na który powołują się księża. Otóż to w niej zawarte jest sformułowanie, którym tłumaczą swoje zachowania duchowni. Człowiek skazany na zwodnicze ciała…

El club jest gorszącą, odpychającą prawdą o pedofilii w Kościele. Fakt istnienia tego typu wspólnot i przenoszenie mężczyzn w ukryte miejsca, jest formą przyznania się do winy oraz próbą zamiecenia niewygodnej prawdy pod dywan. Swoim filmem Pablo Larrain chciał zakończyć praktykę milczenia, z jaką mamy do czynienia we wszystkich instytucjach konfrontujących się z niewygodna prawdą. Zwykle tego rodzaju zbrodnie załatwiane są we własnym gronie, w sekrecie – nie tym razem. Niech jednak nie zwiedzie Was patetyczna i trudna tematyka filmu. Reżyserowi udało się uniknąć patosu – zwodzi on widzów sałatką z groteski, czarnego humoru i niesamowitego dystansu do otaczającego świata, która udziela się widzowi. Ten momentami pozostaje skonsternowany i zażenowany oglądanymi sytuacjami i dialogami, innym zaś razem rozbawiony, a jednocześnie zakłopotany własną reakcją. Aby zrozumieć ową huśtawkę emocjonalną, jaka serwowane jest nam przez El club, musicie zobaczyć ten film. Gwarantuję bezcenne doznania!

Niegdyś tematykę pedofilii w Kościele poruszył Almodóvar w Złym wychowaniu. Teraz przyszedł czas na zgłębienie grzechów i opowiedzenie o pendemonium, o walce dobra ze złem oraz o kondycji współczesnego Kościoła i wiernych przez innych twórców. Zarówno chillijski El club, jak i Demon Marcina Wrony, Walka z szatanem Konrada Szołajskiego oraz Apostata urugwajskiego reżysera, Federico Veiroj, zbiegły się w czasie. Wszystkie powstały w 2015 roku, wszystkie w jakiś sposób właśnie o tym opowiadają. Przypadek? Niekoniecznie. Konrad Szołajski np., podobnie do Larrain’a, analizuje w swym filmie – dokumentalnym – destruktywny wpływ duchownych na życie świeckich; w tym przypadku zakonnice o skłonnościach homoseksualnych wmawiają opętanie tym, którzy takowe skłonności przejawiają. O dybuku opowiada Wrona, zaś Veiroj rysuje obraz odstąpienia od wiary. El club to odpowiedź na brak dostosowania Kościoła do zmieniającego się świata.

Na zakończenie muszę się odnieść do tytułu: Babilon – wielka nierządnica. Celowo nadałam mu płeć żeńską, by zasygnalizować, choć na moment, rolę kobiety w życiu Kościoła, a raczej marginalizację roli. El club jest filmem o mężczyznach i zmusza do namysłu nad patriarchatem panującym w Kościele. Choć występuje w nim jedna bohaterka – zakonnica o haniebnym czynie na sumieniu – spłycona ona jest do stereotypowej roli nadawanej od wieków kobiecie – do gospodyni. Z drugiej strony reżyser odczarowuje ów stereotyp, sprytnie nim szarżuje, gdyż uwidacznia grzeszne czyny i myśli mężczyzn, a to kobietom Biblia przypisuje częściej niemoralne i karygodne postępowanie. Babilonem w chilijskim filmie jest zatem cały współczesny świat, pełen pychy, grzechu, nie oponujący za wartościami duchowymi, absolutnymi. Reżyser nie uwidacznia jedynie błędów Kościoła, ale człowieka, którym dyktują instynkty i tego należy upatrywać w filmie. Motywem, który podejmował już w swoich poprzednich tworach Larrain, jest bezkarność – temat przewodni zarówno tego, jak i pozostałych jego filmów. Bezkarność to według niego klucz do zrozumienia społeczeństwa i mechanizmów w nich funkcjonujących. Według Chilijczyka film jest jedyną forma sztuki, która w tak złożony sposób może pokazać społeczeństwo. Dlatego El Club nie uwidacznia jedynie błędów Kościoła, ale jednostki, którą kierują instynkty. To film o człowieku nieradzącym sobie z pożądaniem, które nim dowodzi, oraz wysublimowany moralitet o błędach popełnianych przez istoty ludzkie. Larrain powołuje się na księgę genesis i zastanawia się, czy da się oddzielić zło od dobra oraz jednoznacznie je osądzić. Odpowiedź jest subiektywna i pozostawiam ją każdemu widzowi. Reżyser pozostawia widzowi wolną wolę.

Bóg zobaczył, że światło było dobre i oddzielił światło od ciemności

Genesis 1:4